Βλέποντας το έγκλημα στο πλοίο “Blue Horizon” με τον φρικτό θάνατο του Αντώνη, ένα ερώτημα που έρχεται αυθόρμητα στα χείλη όλων, είναι έως ποιο βαθμό κτηνωδίας μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος και κάτω από ποιες συνθήκες.
Οπως αναφέρεται στο κείμενο, το ερώτημα έχει μάλλον απαντηθεί πριν από 62 ολόκληρα χρόνια, χάρις στο περίφημο “πείραμα του Μίλγκραμ”.
Ποιο σημείο θα είναι το απόγειο της επιστήμης; Ποιο είναι το πείραμα όλων των πειραμάτων; Εκείνο που θα αποτελέσει την απόλυτη αναβάθμιση της επιστημονικής μεθοδολογίας; Μα φυσικά το πιο σκληρό. Το πιο επικίνδυνο. Αυτό που δεν θα έπρεπε να σκεφτούμε ποτέ. Αυτό που δεν πρέπει να εδραιωθεί ποτέ. Το πείραμα εκείνο που θα είναι η απόλυτη καταστροφή. Το πείραμα που θα ελέγξει τον ανθρώπινο νου, που θα τον δαμάσει.
Το 1961, ο μόλις 27 ετών Στάνλει Μίλγκραμ, επίκουρος καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ, αποφάσισε να μελετήσει το κοινωνικό φαινόμενο της υπακοής στην εξουσία. Τελικά, προέκυψε ένα από τα πιο γνωστά (πλήρως αντιδεοντολογικά) πειράματα της ψυχολογίας, το πείραμα που έμεινε γνωστό στην ιστορία, ως «το πείραμα του Μίλγκραμ».
Ο Στάνλει Μίλγκραμ, επίκουρος καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ, το 1962
To 1961 η ανθρωπότητα δεν είχε ξεχάσει ακόμη τα εγκλήματα των ναζί. Η Επιστημονική Κοινότητα προσπαθούσε να κατανοήσει το παράλογο της συμπεριφοράς των απλών στρατιωτών και αξιωματικών των “SS”, που είχαν εξολοθρεύσει εκατομμύρια άμαχους πολίτες.
Μέχρι το το πείραμα του Μίλγκραμ η κυρίαρχη εξήγηση έλεγε πως ο λόγος αυτής της πειθήνιας συμπεριφοράς είχε να κάνει με την αυταρχική διαπαιδαγώγηση και την καταπιεσμένη παιδική ηλικία των Γερμανών. Ο Μίλγκραμ ήταν ένας από εκείνους που δεν ήταν πεπεισμένος για αυτή την εξήγηση. Και επιχείρησε να το αποδείξει μέσω του πειράματός του.
Τα υποκείμενα του πειράματός του συμμετείχαν εθελοντικά και ήταν κατά βάση φοιτητές, που θα αμειβόντουσαν.
Το ίδιο το πείραμα, ήταν το εξής:
Οι φοιτητές χωρίζονταν σε ζεύγη και έπειτα από μια εικονική κλήρωση, ο ένας έπαιρνε το ρόλο του μαθητή και ο άλλος εκείνον του δασκάλου. Ο “μαθητής” δενόταν χειροπόδαρα σε μια ηλεκτρική καρέκλα και του περνούσαν ηλεκτρόδια σε όλο το σώμα. Στη συνέχεια του έδιναν να μάθει δέκα ζεύγη λέξεων.
Από την πλευρά του, ο “δάσκαλος” καθόταν μπροστά σε μια κονσόλα ηλεκτρικής γεννήτριας, έχοντας μπροστά του δέκα κουμπιά με ενδείξεις: 15 βολτ, 30 βολτ, 50 βολτ κ.λπ. Το τελευταίο κουμπί έγραφε: “450 βολτ. Προσοχή! Κίνδυνος”!
Πίσω από τον “δάσκαλο”, στεκόταν ο Μίλγκραμ που έδινε τις εντολές: «Θα λέτε στον μαθητευόμενο την πρώτη λέξη από τα ζεύγη. Αν κάνει λάθος θα σηκώσετε τον πρώτο μοχλό και θα υποστεί ένα ηλεκτροσόκ 15 βολτ. Σε κάθε λάθος θα σηκώνετε τον αμέσως επόμενο μοχλό κ.ο.κ.».
* Το πείραμα ξεκινάει. Ο «δάσκαλος» λέει τις λέξεις από το μικρόφωνο και ο «μαθητής», που ήδη έχει τρελαθεί από τον φόβο του, αρχικά απαντάει σωστά, αλλά όχι για πολύ.
* Ο «μαθητής» κάνει το πρώτο λάθος. Ο «δάσκαλος» γυρνάει να κοιτάξει τον Μίλγκραμ. Εκείνος του λέει να προχωρήσει στο πρώτο ηλεκτροσόκ και «δάσκαλος» υπακούει.
* Οσο τα λάθη αυξάνονται, μαζί τους αυξάνονται και τα βολτ. Ο «μαθητής» έχει αρχίσει να πανικοβάλλεται για τα καλά, φωνάζει να τον λύσουν για να φύγει και ο «δάσκαλος» κοιτάει τον Μίλγκραμ. Εκείνος όμως του κάνει νόημα να συνεχίσει κανονικά τη διαδικασία.
* Το πείραμα συνεχίζεται: Ο «μαθητής» πεθαίνει στον πόνο, ο Μίλγκραμ ψυχρά λέει ότι η διαδικασία πρέπει να συνεχιστεί και ο «δάσκαλος», αν και εμφανώς προβληματισμένος, συνεχίζει να βασανίζει έναν άγνωστό του άνθρωπο, έναν απλό φοιτητή που κλαίει. Δεν απαντάει πλέον στις ερωτήσεις και ο Μίλγκραμ λέει ότι «η σιωπή ισοδυναμεί με λανθασμένη απάντηση»: Το ηλεκτροσόκ συνεχίζεται.
* Κάποια στιγμή, ο «μαθητής» χάνει τις αισθήσεις του. Ο «δάσκαλος» είναι έντονα προβληματισμένος. «Μην ανησυχείτε. Το πείραμα είναι απολύτως ελεγχόμενο… Συνεχίστε με τον τελευταίο μοχλό», λέει ο Μίλγκραμ.
– «Μα, είναι λιπόθυμος», λέει ο «δάσκαλος».
– «Δεν έχει καμιά σημασία, το πείραμα πρέπει να ολοκληρωθεί. Συνεχίστε με τον τελευταίο μοχλό», απαντάει ο Μίλγκαμ.
Σημειώνεται ότι πριν ξεκινήσει το πείραμά του, ο Μίλγκραμ είχε κάνει ένα μίνι γκάλοπ ανάμεσα στους ψυχιάτρους και τους ψυχολόγους, ρωτώντας τους τι ποσοστό των εθελοντών πιστεύουν ότι θα έφτανε έως τον τελευταίο μοχλό.
Ολοι ανεξαιρέτως, απάντησαν ότι κανείς τους δεν θα έφτανε ως το τέλος. Και όμως, έκαναν λάθος…
Μόλις το 5% των «δασκάλων» αρνήθηκαν εξ αρχής να συμμετάσχουν σε ένα τέτοιο πείραμα και αποχώρησαν, βρίζοντας μάλιστα τον Μίλγκραμ. Το υπόλοιπο 95% προχώρησε πολύ το πείραμα, φτάνοντας στα 150 βολτ. Και το 65% έφτασε μέχρι τον τελευταίο μοχλό, τα πιθανότατα θανατηφόρα 450 βολτ!
Φυσικά, το μοναδικό πειραματόζωο ήταν ο «δάσκαλος» και το θέμα της μελέτης του, μέχρι πού θα φτάσει. Μόνο που ο «μαθητής» δεν ήταν φοιτητής, αλλά ηθοποιός, που είχε προσληφθεί από τον Μίλγκραμ για αυτόν ακριβώς τον «ρόλο». Με άλλα λόγια, δεν υπήρχε ηλεκτρισμός, ούτε ηλεκτροσόκ, απλά ένας ηθοποιός που υποκρινόταν…
Ωστόσο, το πόρισμα ήταν αμείλικτο: Το μεγαλύτερο ποσοστό των ανθρώπων θα υπακούσει, θα βασανίσει και ίσως σκοτώσει έναν άγνωστό του, αρκεί να δέχεται εντολές από κάποιον με κύρος και ταυτόχρονα να αισθάνεται ότι δεν τον βαρύνει η ευθύνη, αφού εκείνος “απλά ακολουθούσε τις διαταγές”.
Το 5% φυσικά που αρνήθηκε να συμμετάσχει, είναι φυσικά η απόδειξη ότι τελικά η ανθρώπινη φύση δεν μπορεί να ελεγχθεί απολύτως και πως η βούληση διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο, ακόμη και αν οι συνθήκες είναι ίδιες για όλους.
Ο Στάνλει Μίλγκραμ, επίκουρος καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ, το 1974
Τα υποκείμενα του πειράματος του Μίλγκραμ, οι εθελοντές φοιτητές, μετά το τέλος του πειράματος, μάθαιναν την αλήθεια: Οτι δηλαδή ο “μαθητής” ήταν ηθοποιός και φυσικά δεν είχε ποτέ υποστεί ηλεκτροσόκ.
Ο Μίλγκραμ τους το έλεγε για να τους ανακουφίσει, αλλά πέτυχε το ακριβώς αντίθετο.
Αυτοί οι άνθρωποι, ειδικά το 65% που είχε φτάσει ως τον τελευταίο μοχλό, πέρασαν την υπόλοιπη ζωή τους κυνηγημένοι από τις τύψεις.
Διότι συνειδητοποίησαν, ότι τελικά δεν ήταν τόσο αθώοι όσο ήθελαν να πιστεύουν…
